معرکۀ تنباکو: میان‌پردۀ تجارت تنباکوی ایران با مصر (1919-1897)
نویسنده: دکتر کریم سلیمانی دهکردی
چاپ اول: 1398، 205 صفحۀ وزیری، قیمت: 300.000 ریال
دولت ایران به دلیل لغو امتیاز تالبوت به شدت متضرر شد، زیرا به پرداخت غرامت سنگین به صاحب امتیاز انگلیسی مجبور گردید و از آن پس، تنباکو کالایی سیاسی شد. پس از این رویداد مهم، دولت ایران امتیاز فروش تنباکو را به یک شرکت عثمانی واگذار کرد و همچنین با دولت مصر و سپس با تبعه‌ای مصری به نام خلیل خیاط پاشا قرارداد واگذاری انحصار تنباکو برای فروش آن در کشور مصر را منعقد نمود. شرکت تنباکوی عثمانی در قرارداد 1892 خود با دولت ایران اجازه داشت به کشور مصر نیز تنباکو بفروشد؛ به همین دلیل، این شرکت قراردادی با خلیل خیاط پاشا به امضا رساند، که به نمایندگی از شرکت، تنباکوی ایران را در مصر به فروش برساند؛ ولی دولت ایران، برخلاف قرارداد خود با شرکت تنباکوی عثمانی، در سال 1894 بهطور موازی با خلیل خیاط پاشا قرارداد واگذاری انحص از سوی دیگر، دولت ایران دربارۀ تجارت همزمان تنباکو با عثمانی و مصر سکوت کامل اختیار کرد. به همین دلیل است که در خصوص تجارت تنباکو با مصر، اطلاعات بسیار اندکی در منابع دست اول وجود دارد و حتی در مطبوعات دوران انقلاب مشروطیت کمترین بازتاب را یافته است. اگر بگوییم محققان از تجارت تنباکوی ایران با کشور مصر بیخبر ماندهاند، گزاف نگفته‌ایم.
این پژوهش به طور عمده بر اسناد سازمان اسناد ملی ایران و آرشیو وزارت امور خارجه ایران متکی است. این اسناد، بسیاری از نکات تاریک و برجای مانده از تاریخ تجارت تنباکوی ایران و مصر را آشکار می‌کنند. یادآوری این نکته ضروری است که قرارداد منعقدشده میان دولت ایران و شرکت تنباکوی عثمانی و نیز خلیل خیاط پاشا به مراتب زیانآورتر از قرارداد تالبوت بود. به عبارتی، هرچند جنبش تنباکو دستاوردی صرفاً سیاسی به‌همراه داشت، ولی از نظر اقتصادی هم برای دولت ایران و هم برای کشاورزان ایرانی زیانبار بود.